KİM BU DALYARAK?

Kim bu “dalyarak”

Dil, sürekli gelişen canlı bir organizma gibi...
Dil, bir yandan başka kültürlerden gelen ya da yaşam koşulları ve çağın getirdiği yeniliklerle büyüyor, bir yandan da kullanılmayan sözcükleri toplumun hafızasından atarak yenileniyor.

Bu durum sadece Türkçe için geçerli değil. Bütün dünya dilleri bu süreci yaşıyor. 

Bugün dünya dili olarak bilinen İngilizce’deki sözcüklerin sadece yüzde 25’inin kökeninin İngilizce olduğu, kalan sözcüklerin öteki dillerden devşirildiğini biliyor muydunuz?

Dünyanın en eski ve köklü dillerinden olan Türkçe de benzer süreçleri yaşıyor. Dile yeni sözcükler giriyor, kullanılmayan kimi sözcükler ise zamanla tamamen unutuluyor, kimi sözcükler de anlam değiştiriyor.

Dildeki değişimi anlayabilmek için bu yazıda iki sözcük üzerinde duracağız.
Birincisi “çaktırmak”, ikincisi ise “dalyarak.”

Söylenmemesini ve bilinmemesini istediğimiz bir şeyi anlatırken, karşıdakini “çaktırma” diye uyarırız.

Nedir, çaktırma? "Söyleme" demek.

Peki, "söyleme" demek çaktırma ise, "söyle" ne demek?

Azerbaycan’da hala, “söylemek” anlamında “çaktırmak” kullanılıyor. Örneğin, “size Karacaoğlan’dan bir şiir çaktıracağım” diye bir tümce kurabiliriz.

Türkiye Türkçesinde ise sözcüğün olumsuz hali yaşarken, olumlu hali unutulmuş durumda. Olumsuz hali anlam kaymasına da uğramış. “Çaktırma” uyarısı “söyleme”nin yanısıra biraz da “uyandırma” anlamı içeriyor. Nitekim, “çaktın mı” diye sorulduğunda, anlıyoruz ki, durumu kavradın mı, uyandın mı demek.

Gelelim dalyarak konusuna...

Türk Dil Kurumu (TDK)  sözlüğüne göre, dalyarak; “budalalığı yüzünden her zaman densizlik, küstahlık eden kimse” anlamına geliyor.

Aslında TDK’nın açıklaması bir yanıyla doğru olmakla birlikte yetersiz. Zira, dalyarak, aynı zamanda “işe yaramaz kimse” demek.

Yarak, Türkçe’de silah anlamına geliyor. Türkmenistan Türkçesinde silah yerine “yarag” kullanılıyor. Azerbaycanlılar son harfi “q” ile yazıyorlar, yani “yaraq” diye… Kırgız Türkçesinde ise “jarak” deniyor. Kırgız-Kazak Türkçesi’nde, Türkiye Türkçesinde “y” ile başlayan sözcükler “j” veya “c” ile başlıyor. Örneğin, “ yıl” yerine “cıl”, yıldız yerine “cıldız” diyorlar. Buradaki “jarak” da böyle bir yazım farklılığı içeriyor.

Yarak "silah" demek ise “dalyarak” ne demek?

Orta çağda, Orta Asya’da yaşandığı dönemde kimi Türk boyları savaşa giderken yiyecek içecek işlerini yapacak, savaşta yardımcı olacak kişileri de yanlarında götürüyorlar. Bunlar genellikle bağlı boyların gençlerinden ya da tutsaklardan oluşuyor.

Bunların önemli bir bölümü kılıç, ok-yay ve kargı (mızrak) gibi silah taşımıyorlar. Ellerinde kendilerini korumak üzere birer dal (sopa) bulunuyor. Yani, bu dalları silah olarak kullanmak üzere taşıyorlar. Daldan silah, dal-silah, yani: “dal-yarak”

Dalyarak, bu kişilere deniyor. Bu birleşik sözcük bir yanıyla, “silah olarak kullanılan sopa” bir yanıyla da savaşa katılmadığı için “işe yaramaz kimse” anlamına geliyor.

Sözcük deyip geçmeyin. Her birinin ayrı bir öyküsü var.

İDRİS ADİL